Bez prawdziwego przywiązania praca wychowawcy jest bezowocna
św. Jan Bosko

Kontakty międzyludzkie w szkole

Analiza oddziaływań wychowawczych we współczesnej szkole wymaga uwzględnienia szerokiego kontekstu społecznych przemian i nowych zadań szkoły wynikających z realizacji reformy oświatowej.

Szkoła to przede wszystkim ludzie w nieustannym procesie komunikacji społecznej. Uczniowie, nauczyciele i rodzice, którzy doświadczają siebie w płaszczyźnie społecznej, moralnej, poznawczej, duchowej i wielu innych. Podmiotowość, akcentowana w dokumentach reformy oświatowej, nie zawsze realizuje się w sposób wynikający z poprawnego rozumienia tego słowa. Kontakty międzyludzkie w szkole przebiegają podobnie jak w innych zbiorowościach i podlegają prawidłowościom życia społecznego.

Szkoła jest miejscem spotkania ludzi, którzy się rozwijają, uczą, wzajemnie wzbogacają, ale i niszczą – bo tacy są w swoim ludzkim wymiarze. Troska o to, aby kontakty międzyludzkie w szkołach były szczere, a zarazem pełne szacunku, jest często wpisana w misję i wizję, program wychowawczy szkoły, ale bywa, że pozostaje tylko na poziomie zapisanego słowa. Obraz ludzi współpracujących ze sobą i uwikłanych w liczne zależności jest znacznie bardziej skomplikowany niż zapisy w dokumentach szkolnych. Społeczność szkolna to wzajemne emocje, nastawienia, oczekiwania, które uruchamiają mechanizmy funkcjonowania ujawniające się we wzajemnych interakcjach. Przebieg komunikacji interpersonalnej w szkole jest uzewnętrznieniem złożonych procesów wewnętrznych, a zarazem płaszczyzną wzajemnego wpływu. To, jak ludzie odnoszą się do siebie, jest przejawem ich kultury i w dużym stopniu efektem oddziaływań wychowawczych.

Proces komunikacji międzyludzkiej przebiega na czterech płaszczyznach: zawartości rzeczowej, ujawnienia siebie, apelu i wzajemnej relacji. Każda z tych płaszczyzn jest odpowiedzialna za jakość i przejrzystość komunikacji, każda z nich jest jednakowo dla komunikacji ważna.

Relacja szczera, autentyczna, płynąca z wnętrza

Szkoła jest tym szczególnym miejscem, gdzie nacisk położony jest głównie na zawartość rzeczową i apel. Sposób wyrażania poleceń przekazywania informacji, a także swoistej relacji, jaka się wtedy tworzy, jest stylem właściwym danej osobie. Kształtowanie tych umiejętności ma sens jedynie wtedy, gdy relacja z drugim człowiekiem jest szczera, autentyczna i płynie z wnętrza osoby. To wszystko jest przez wrażliwego ucznia natychmiast rozszyfrowane. Niezależnie od społecznych przemian i pozycji nauczyciela, dobrym nauczycielem w oczach ucznia jest ten, który jest mądry, prowadzi do prawdy, wychowuje nie obawiając się konfrontacji z rzeczywistością. Tylko taki jest ceniony i szanowany. Aby tak funkcjonować, trzeba siebie doświadczyć, dostrzec własne uczucia, motywy i wkładać wysiłek we własny rozwój, płynący z głębokiej potrzeby doskonalenia i twórczego wykorzystywania różnorodnych doświadczeń.

Dla skutecznego sprawowania swej zawodowej roli i kształtowania optymalnych relacji nauczyciel powinien posiadać konkretne umiejętności: wyraźnego przedstawienia tematu, systematycznego i uporządkowanego organizowania działań, stosowania różnorodnych metod nauczania i materiałów. Ponadto powinien umieć stosować pochwały i kary, dyscyplinować i motywować uczniów. Kontakt, jaki buduje nauczyciel, ma istotny wpływ na przebieg procesu dydaktycznego. To oczywiste, że jeżeli uczniowie lubią nauczyciela, to lubią jego przedmiot. Wiedza na temat przedstawionych czynników warunkujących przebieg relacji jest już mocno ugruntowana, jednak ciągle nie jest wykorzystywana dla poprawienia funkcjonowania szkoły.

Instytucja, jaką jest szkoła, ze swoją funkcją wychowującą i kształcącą, ma istotne znaczenie dla przebiegu relacji i sposobu komunikowania. Stosunki międzyludzkie wymuszone strukturą szkoły nie są równolegle, ale hierarchiczne. Podległość ucznia wobec nauczyciela, a także zależność, jaką odczuwają w stosunku do szkoły rodzice, jest czymś naturalnym i silnie w mentalności polskiej zakorzenionym.

Kontakt z uczniem kształtuje się na bazie czterech wymiarów wzajemnych relacji: poniżania – szacunku, oraz nadopiekuńczości – i odpowiedzialności za siebie. Fakt hierarchiczności nie powinien prowadzić do braku szacunku, na którym tak bardzo nam zależy. Ale też w przypadku braku szacunku do siebie i drugiego człowieka łatwo o nieprawidłowości w relacjach, które bazują na hierarchii. W zakresie doskonalenia stosunków międzyludzkich większa odpowiedzialność w kształtowaniu wzajemnego szacunku spoczywa na osobie dorosłej.