Co stało się z Krzyżem, na którym umarł Zbawiciel? – to pytanie musiało nurtować pierwsze pokolenia chrześcijan. Dzień odnalezienia przez cesarzową św. Helenę tej bezcennej relikwii Męki Pańskiej upamiętnia wrześniowe Święto Podwyższenia Krzyża.

To najważniejszy, a zarazem powszedni symbol naszej chrześcijańskiej tożsamości, bo chrześcijaństwo jest religią krzyża. Święto Podwyższenie Krzyża jest okazją do zadumy nad fenomenem krzyża w Kościele, jego miejscem w naszych sercach.

Przed reformą liturgiczną Kościół upamiętniał odnalezienie relikwii Krzyża 3 maja, a wrześniowe święto było poświęcone wyłącznie jego podwyższeniu. Dopiero Jan XXIII zniósł majowe święto, uznając, że oba te wspomnienia należy obchodzić łącznie.

Po śmierci Pana Jezusa

...Jego krzyż został, prawdopodobnie, zrzucony - razem z krzyżami obu łotrów - do zagłębienia na zboczach Golgoty. Miejsce to zostało pokryte ziemią i gruzem, natomiast cesarz Hadrian, nieprzejednany wróg chrześcijaństwa, wystawił tam dwie świątynie pogańskie. Jedna z nich, poświęcona Jowiszowi, stanęła nad Grobem Pańskim, druga zaś - dedykowana Wenerze - na szczycie Golgoty.

Kto wie, jak długo przetrwałyby oba te przybytki, gdyby nie cesarzowa św. Helena. W 326 r. – była już wtedy w podeszłym wieku – wyruszyła na pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Działała pod wpływem proroczego snu, w którym ujrzała postaci aniołów, niosące w jej kierunku świetlisty krzyż.

Kiedy przybyła do Palestyny, przybytki pogańskie na Golgocie były już zburzone. Nakazała prowadzenie wykopalisk, które przyniosły zdumiewające rezultaty.

Pochodziła z ludu

...a przyszła na świat, prawdopodobnie, w  Drepanum (Bytynia) – na terenie dzisiejszej Turcji – albo w Naissus (Serbia). Jej ojciec był właścicielem karczmy, w której ona była pokojówką. Pewnego dnia zatrzymał się tam młody oficer armii rzymskiej Konstancjusz Chlorus, którego zachwyciła jej niepospolita uroda. A ponieważ dziewczyna odwzajemniała jego miłość, więc wkrótce wyjechała razem z nim. Nigdy jednak się nie pobrali, bo - ze względu na odmienny status społeczny - nie zezwalało na to prawo rzymskie. Pomiędzy 271 a 284 r. urodził się ich syn Konstantyn. W 293 r. Konstancjusz Chlorus został cesarzem i wtedy porzucił Helenę, biorąc za żonę Teodorę, pasierbicę cesarza Maksymiana.

Po śmierci  Konstancjusza w 306 r. armia wyniosła do godności cesarza Konstantyna, który przez dwie dekady współrządził razem z matką, a po zwycięstwie nad Maksencjuszem – władającym zachodnimi prowincjami imperium – przeniósł się do Rzymu. To zapewne pod wpływem Heleny doszło do ogłoszenia w 313 r. edyktu mediolańskiego, zapewniającego w Cesarstwie Rzymskim wolność religijną. W tym okresie, być może w 315 r., Helena przyjęła chrzest. Zyskała sławę miłosiernej opiekunki ludzi ubogich i więźniów,  była również hojną fundatorką okazałych świątyń, np. w Ziemi Świętej wystawiła okazałe bazyliki: Narodzenia Pańskiego w Betlejem, Grobu Chrystusowego w Jerozolimie i Wniebowstąpienia na Górze Oliwnej.

Odnaleziono nie tylko Krzyż

...ale i krzyże obu łotrów, a także: gwoździe, koronę cierniową oraz Titulus Crucis, czyli tabliczkę z napisem INRI. Podanie głosi, że dla upewnienia się, który z trzech krzyży był narzędziem śmierci Zbawiciela, za radą biskupa jerozolimskiego Makarego, dotykano każdym z nich nieuleczalnie chorą niewiastę. Po dotknięciu trzecim krzyżem została ona cudownie uzdrowiona, więc uznano, że właśnie to jest Vera Cruz – prawdziwy Krzyż.

Większość spośród odnalezionych relikwii pozostała w Jerozolimie, zaś do Wiecznego Miasta zabrała cesarzowa trzy części Krzyża Chrystusowego – z zamiarem ofiarowania ich najważniejszym ośrodkom chrześcijaństwa: Rzymowi, Jerozolimie i Konstantynopolowi – gwóźdź, parę cierni z korony, ziemię z Golgoty, a także kamienne schody, po których stąpał Pan Jezus wchodząc do Pretorium Piłata. Przywieziono także doczesne szczątki Mędrców ze Wschodu – po stuleciach Fryderyk Barbarossa przeniósł je do katedry w Kolonii – tunikę Pana Jezusa, sandały św. Andrzeja Apostoła i ząb św. Piotra. Krzyż umieszczono w Bazylice Grobu Jerozolimskiego, wzniesionej w pobliżu rezydencji cesarzowej, a do fundamentów dodano ziemię przywiezioną z Golgoty. Natomiast w miejscu znaleziska Konstantyn Wielki polecił biskupowi Jerozolimy Makaremu wznieść bazylikę.

Cesarzowa „równa apostołom”

...Rawnoapostolnaja carica Jelena – tak nazywają św. Helenę na Wschodzie, w uznaniu jej doniosłej roli w dziejach chrześcijaństwa. A na ikonach Podwyższenia Świętego Krzyża ukazywana jest jako jedna z głównych postaci. Zmarła ok. 328 r. w Nikodemii, zaś pochowano ją w rzymskim mauzoleum, które wystawił matce Konstantyn Wielki.

Po trzech stuleciach, 20 maja 614 r., Persowie – pod wodzą króla Chosroesa II – zdobyli Jerozolimę, zburzyli świątynię, a Święty Krzyż wywieźli z miasta. Czternaście lat później pokonał ich cesarz bizantyjski Herakliusz i zmusił do zwrotu Krzyża, który wniósł osobiście przez Złotą Bramę do Jerozolimy. Podobno cesarz – odziany w kosztowny strój – nie mógł udźwignąć Krzyża; dopiero gdy złożył szaty i wyruszył boso, zdołał wprowadzić go do miasta, aż do odbudowanej bazyliki.

Obecnie największymi fragmentami Świętego Krzyża szczycą się kościół św. Guduli w Brukseli, rzymskie bazyliki św. Piotra i Santa Croce, a także paryska katedra Notre Dame. W Polsce największa cząstka Krzyża znajduje się w kościele oo. Dominikanów w Lublinie oraz w świętokrzyskim kościele św. Krzyża na Łysej Górze.

Michał Gryczyński