Retoryka przeżywa obecnie swój renesans. Nie dotyczy on jednak retoryki jako „sztuki dobrego mówienia” ^[1], lecz jako „techniki” oddziaływania na ludzi. Wystarczy wspomnieć tylko modne obecnie techniki z zakresu programowania neurolingwistycznego (NLP). Dlatego tym bardziej trzeba powracać do Bożej retoryki, jaką jest Pismo Święte. Jest to Księga jak najbardziej retoryczna, co podkreśla pierwszy epilog z Ewangelii Janowej: „To zaś zapisano, abyście wierzyli, że Jezus jest Mesjaszem, Synem Bożym, i abyście wierząc, mieli życie w imię Jego” (J 20,31). Oto cel retoryczny (objawieniowy i perswazyjny zarazem) Bożego słowa: wierzyć w Jezusa i mieć w sobie Jego życie.

Spojrzenie retoryczne na Pismo Święte nie jest zupełnie nowe ^[2]. W ostatnich czterdziestu latach zauważa się jednak zainteresowanie nie tylko retoryką klasyczną. Sięga się po retorykę semicką, jak również po tzw. „nową retorykę”, w której nacisk położono na komunikację między autorem, tekstem i odbiorcą. Wychodząc naprzeciw zachęcie korzystania z krytyki retorycznej, jaka została sformułowana przez Papieską Komisję Biblijną w dokumencie Interpretacja Biblii w Kościele z 1993 roku ^[3], w artykule zostaną zaprezentowane najpierw różne postacie analizy retorycznej w badaniach biblijnych, a następnie możliwości stosowania ich w katechezie.

1. Wielopostaciowość analizy retorycznej w studiach biblijnych

Papieska Komisja Biblijna rozróżnia trzy podejścia retoryczne do Pisma Świętego: pierwsze bazuje na klasycznej retoryce grecko-rzymskiej, drugie poszukuje semickich zasad komponowania tekstów, trzecie sięga po osiągnięcia współczesnej „nowej retoryki”. Mimo że wszystkie są zorientowane na retorykę tekstu biblijnego, to różnią się perspektywą spojrzenia na niego. Egzegeci odwołujący się do modeli klasycznych patrzą na tekst od strony autora, mając na uwadze efektywność jego wypowiedzi. Dla biblistów studiujących retorykę semicką głównym przedmiotem zainteresowania jest sam tekst biblijny, widziany jako nośnik (przez swoją stylistykę i strukturę) konkretnego orędzia. Wreszcie „nowa retoryka” ujmuje tekst w kontekście społecznej (historycznej) komunikacji, badając jego wpływ na mówcę i odbiorców.

1.1. Retoryka klasyczna

Krytyka retoryczna - odwołująca się do retoryki antycznej - zakłada, iż autorzy Nowego Testamentu byli obeznani ze sztuką grecko-rzymskiej retoryki, czy to na skutek zdobytego wykształcenia retorycznego, czy też przez kontakt z praktyką retoryczną, mówioną i pisaną, powszechnie obecną w świecie hellenistycznym ^[4].
 
1.1.1. Założenia retoryki grecko-rzymskiej

Dla starożytnych retoryka była sztuką perswazji słownej (później też pisanej), która odwoływała się do rozumu (logos), woli (ethos) i uczucia (pathos) odbiorcy. Perswazja nie stanowiła jedynie zwykłego „przekonywania”, gdyż łączyła w sobie elementy docere, movere i delectare. Było to działanie złożone, którego poszczególne etapy otrzymały w traktatach retorycznych szczegółowe opracowania. Zawężając charakter wystąpienia do wypowiedzi pisemnej (a taka jest dostępna w przypadku Nowego Testamentu), uwzględnić należy trzy pierwsze: inventio (wynajdywanie tematu), distributio (funkcjonalne ułożenie zgromadzonego materiału) i elocutio (właściwe wysławianie się). Istotą wypowiedzi perswazyjnej była jej kompozycja, która musiała uporządkować w jednolitą strukturę odnalezione rzeczy (res) dla przedstawienia pewnej sprawy, rozpoznanej, stwierdzonej i dowiedzionej na etapie inwencji.

Podręczniki retoryki uwzględniały następujące części składowe wypowiedzi:
- wstęp (exordium) – będąc pierwszy w układzie kompozycji, stanowił równocześnie jego najważniejszą część, gdyż sygnalizował temat i przygotowywał słuchaczy do jego odbioru;
- opowiadanie (narratio) – przynosiło szczegółowy opis przedmiotu mowy;
- argumentacja (probatio, argumentatio) – była fundamentem kompozycji retorycznej jako podstawowy cel perswazji;
- odpieranie zarzutów (refutatio, confutatio) – pozostawało w ścisłej łączności z argumentacją jako ta część struktury retorycznej, która obalała opinie, sądy i kontrargumenty;
- zakończenie (peroratio) – to ostatnia część mowy zawierająca treściową i emocjonalną rekapitulację wypowiedzi.

Retoryka grecko-rzymska była zatem umiejętnością posługiwania się retorycznymi zasadami i regułami dla mówienia przekonywającego, perswazyjnego, a więc przemawiania celowego i funkcjonalnego. Taką właśnie perspektywę podejmowali egzegeci, którzy sytuowali Nowy Testament wewnątrz antycznej retoryki. Postrzegali oni teksty nowotestamentalne jako retoryczne wypowiedzi, których analiza wymagała odniesienia do antycznej retoryki rozumianej jako zdyscyplinowana sztuka przekonywania ^[5].

1.1.2. Retoryka antyczna w analizie tekstów nowotestamentalnych

Retorykę klasyczną do studiów nowotestamentalnych wprowadzili H.D. Betz i W. Wuellner ^[6]. Obydwaj jednak nie podjęli dyskusji nad metodologią badań nowotestamentalnych prowadzonych zgodnie z zasadami grecko-rzymskiej retoryki ^[7]. Pierwszym, który dostarczył takiej metodologii, był G.A. Kennedy w książce New Testament Interpretation Through Rhetorical Criticism ^[8]. Zaproponował on następujący porządek analizy retorycznej:
- ustalenie granic jednostki retorycznej, czyli jednostki argumentacyjnej, która wpływa na myślenie i wyobraźnię czytelnika; może nią być zamknięta perykopa (np. mowa pożegnalna Jezusa w Ewangelii Janowej) albo też cała księga;
- określenie sytuacji retorycznej - nawiązuje ona do kontekstu historycznego autora i jego odbiorców w tym sensie, że wskazuje na przyczyny, dla których ten tekst powstał; jest tożsama z sytuacją, w której dane osoby lub dane wydarzenie wymagało odpowiedzi;
- rozpoznanie problemu retorycznego (głównej kwestii, jaka jest podnoszona) oraz rodzaju wypowiedzi (jurydyczny – obrona i oskarżenie, deliberatywny – perswazja i odradzenie, czy też demonstratywny – pochwała i nagana);
- analiza retorycznych technik: inwencji, kompozycji i elokucji (stylu) - przedmiotem zainteresowania jest ich funkcja perswazyjna, szczególnie sposób oddziaływania na rozum, wolę i uczucia odbiorcy; nie jest to zatem badanie samej tylko stylistyki, ale usytuowanie jej w relacji do celów, jaki dany dyskurs miał osiągnąć;
- ocena retorycznej skuteczności badanej jednostki wobec potrzeby, na którą miała odpowiedzieć; tu następuje zebranie w całość wniosków, które pojawiły się na poszczególnych etapach krytyki retorycznej.

1.1.3. Postulaty wobec retoryki klasycznej w badaniach biblijnych

Wobec analizy retorycznej odwołującej się do antycznej retoryki zgłasza się szereg zastrzeżeń. Dotyczą one najpierw kwestii rzeczywistego oddziaływania teorii grecko-rzymskiej retoryki na pisma żydowskie, szczególnie gdy uwzględni się ich uwarunkowania semickie. Dalej pojawia się problem uchwycenia w tekstach nowotestamentalnych momentu przejścia od komunikacji ustnej do pisemnej: na ile miał on wpływ na dynamikę perswazyjną teksów dostępnych dzisiaj w formie kanonicznej? Wreszcie pojawia się niebezpieczeństwo zbyt mechanicznego aplikowania kategorii retorycznych do tekstów biblijnych, szczególnie przy ustalaniu ich kompozycji: w jakim stopniu autorzy biblijni byli związani kanonami retoryki, a na ile w sposób wolny tworzyli swoją wypowiedź?

Świadomość powyższych wątpliwości winna skłaniać do właściwego wykorzystania retoryki antycznej w badaniach egzegetycznych. Nie można jej zasad aplikować mechanicznie do tekstów nowotestamentalnych ani też zakładać, że wyłącznie na jej podstawie będzie można dotrzeć do ich orędzia. Umiejętne posługiwanie się zasadami retoryki antycznej pozwala jednak na uchwycenie kompetencji retorycznej autora danego tekstu. Analiza sytuacji retorycznej, problem, jaki niesie ona w sobie, oraz propozycja jego rozwiązania, w wydatny sposób wspierają proces interpretacji tekstów biblijnych.

1.2. Retoryka semicka

Początki krytyki retorycznej jako odrębnej dyscypliny w biblistyce są związane z osobą J. Muilenburga, który w 1968 roku przedstawił założenia retoryki semickiej ^[9]. Jej przedmiotem winno być „zrozumienie natury hebrajskich kompozycji literackich, ukazanie modeli strukturalnych, które są stosowane dla ukształtowania jednostki literackiej, zarówno w poezji, jaki i w prozie, rozpoznanie rozmaitych środków (devices), dzięki którym wypowiedzi są formułowane i porządkowane w jednolitą całość” ^[10].

1.2.1. Założenia retoryki hebrajskiej

Programowy dla biblijnej krytyki retorycznej tekst Muilenburga zwrócił uwagę na semicki sposób komponowania tekstów. To przekonanie nie zrodziło się nagle w drugiej połowie XX wieku, gdyż studia nad biblijnymi strukturami literackimi sięgają XVIII wieku, można tu wymienić nazwiska: R. Lowtha (typologia paralelizmów biblijnych), J.A. Bengela i J. Jebba (struktury koncentryczne) oraz T. Boysa (zróżnicowanie poziomów konstrukcji tekstów) ^[11]. Ich prace nie mogły odwoływać się do podręczników retoryki semickiej, gdyż takich nie było. Źródłem jej poznania był tekst Biblii hebrajskiej. Specyfikę retoryki semickiej, opierając się na pracach wymienionych prekursorów, R. Meynet ujmuje w trzech założeniach ^[12].
- Literatura hebrajska jest konkretna: w przeciwieństwie do retoryki greckiej retoryka hebrajska nie tyle dowodzi i udowadnia, co raczej pokazuje i opisuje rzeczywistość. Czytelnikowi natomiast pozostawia wyciąganie wniosków. Stąd też stosuje np. struktury paralelne, w których nie chodzi tyle o proste powtórzenie, ale o zwrócenie uwagi na to, co istotne. Nie jest nim identyczność, lecz to, co jest właśnie przyczyną owego powtórzenia. Obrazowość w tym przypadku wzmacnia dynamikę przekazu, pozostając dla niego tylko impulsem, a nie zastępując go.
- Jej charakter jest parataktyczny: retoryka semicka raczej zestawia i uzgadnia niż porządkuje. Specyfikę retoryki grecko-rzymskiej stanowi schemat wnioskowania złożony z dwóch przesłanek, z których wyprowadza się wniosek (sylogizm). Tymczasem w retoryce biblijnej związek logiczny (opozycja lub identyczność) poszczególnych jednostek wyraża się poprzez powtórzenia leksykalne, morfologiczne, syntaktyczne czy rytmiczne.
- Specyfiką jej kompozycji są układy równoległe, szczególnie koncentryczne. Retoryka antyczna przeprowadza dowodzenie w sposób linearny, retoryka semicka korzysta z układów równoległych, budowanych wokół pewnego centrum.

1.2.2. Praktyczne zastosowanie retoryki semickiej w analizie tekstów biblijnych

R. Meynet proponuje cztery etapy analizy retorycznej, bazującej na retoryce semickiej ^[13]. Punktem wyjścia jest ustalenie granic analizowanej jednostki literackiej, a następnie „rozpisanie” tekstu w celu wizualizacji (przy pomocy różnej czcionki i znaków graficznych) jej kompozycji retorycznej. Graficznie winny zostać zaznaczone „powtórzenia” i „pozycje”. „Powtórzenie” zachodzi wtedy, gdy jeden element zostaje przejęty (w sposób identyczny, podobny, odwrócony itd.) w innym miejscu kompozycji, tak że tworzy się w ten sposób symetria. „Pozycja” natomiast określa usytuowanie w całości kompozycji elementów strategicznych. Przez pozycję strategiczną rozumie się miejsca, które wyznaczają strukturę tekstu. Będą to zatem terminy początkowe, końcowe, skrajne, spinające (łączące) i centralne. Powtórzenia w pozycji strategicznej tworzą „figurę” kompozycji (paralelną, chiastyczną, koncentryczną).

Drugim etapem działania jest „opisanie” tekstu. Może ono przybrać formę komentarza, określającego relacje pomiędzy ustalonymi wcześniej poszczególnymi poziomami tekstu ^[14]. Rozpoznanie figury kompozycji wymaga zrozumienia różnych części tekstu wraz z uchwyceniem związku między nimi. Należy postawić pytanie, w czym są one do siebie podobne, a w czym różnią się między sobą. To pozwoli ostatecznie na uchwycenie dynamiki wewnętrznej tekstu.

Kolejny krok analizy retorycznej Meynet określa mianem „restytucji tekstu w serii tekstów, do których on przynależy” ^[15]. Ta dosyć enigmatyczna wskazówka staje się czytelna, gdy sięgnie się do komentarza R. Meynet i P. Bovatiego do Księgi Amosa, napisanego przy wykorzystaniu analizy retorycznej ^[16]. Owa „restytucja tekstu” to ukazanie jego kontekstu biblijnego. W pewnym stopniu przybiera to formę lektury intertekstualnej, w której poszukuje się pogłębionego rozumienia danego tekstu przez zestawienie go z jemu podobnymi ^[17].

Analizę retoryczną zamyka „interpretacja” tekstu, która stanowi cel ostateczny. Jej kierunki wyznacza ustalona wcześniej kompozycja tekstu: w egzegezie zatem zwraca się uwagę na te wyrażenia, tematy, linie semantyczne, które stanowią o dynamice wewnętrznej tekstu. Nie ma potrzeby analizowania słowa po słowie w danej części, lecz należy skupić się od razu na tych terminach, które okazują się być – w świetle struktury tekstu – kluczowe dla jego orędzia. Przykładowo, gdy analiza retoryczna wykazała budowę koncentryczną tekstu, wówczas rdzeń jego orędzia teologicznego zawiera się w centrum struktury. Gdy natomiast jakiś tekst ma kompozycję paralelną, logika tej konstrukcji każe ocenić, w jakiej relacji pozostają do siebie części paralelne: jaki element jest identyczny, a zatem w przekazie zostaje wzmocniony, a jaki stanowi o opozycji między nimi, będąc tym samym retorycznie podkreślony jako wyłamujący się ze schematu.

1.2.3. Perspektywy retoryki semickiej w badaniach biblijnych

Niewątpliwą zasługą R. Meynet jest usystematyzowanie teorii i praktyki studiowania kompozycji biblijnych z uwzględnieniem ich semickiej specyfiki. Owocne posługiwanie się analizą retoryczną wymaga jednak dalszej refleksji metodologicznej. Jej przedmiotem winna być najpierw kwestia punktu wyjścia w ustalaniu poszczególnych poziomów struktury: czy ma nim być najmniejsza jednostka w danym tekście czy też należy spojrzeć całościowo na tekst, by dostrzec w nim czytelne znaki wyznaczające mniejsze jednostki. Dalej potrzeba większego nacisku na analizę semantyczną, która odczytuje znaczenie danego słowa w świetle związków, w jakie wchodzi ono z innymi słowami w tekście. Wreszcie konieczne jest podkreślenie, iż analiza retoryczna nie tyle jest „metodą”, ile raczej jednym z etapów pracy egzegety ^[18]. Zatem jej właściwe wykorzystanie wymaga wpisania jej w szerszy kontekst badań egzegetycznych. Daje ona przede wszystkim konkretne narzędzia do badania kompozycji tekstu, szczególnie w perspektywie odczytania kompozycji jako nośnika określonego orędzia. Odczytanie waloru perswazyjnego tekstu wymaga jednak dalszej jego kontekstualizacji, nie tylko tekstualnej (sugerowana przez R. Meynet lektura intertekstualna), ale również historycznej, socjologicznej i kulturowej.

1.3. Nowa retoryka

Krytyka retoryczna na polu biblijnym jest rzeczywistością in actu. Zaprezentowane metodologie, odwołujące się do retoryki grecko-rzymskiej i semickiej, pomijają w znacznym stopniu rolę odbiorcy, traktując przy tym główne podmioty aktu komunikacyjnego (autora, tekst, odbiorcę) jako rzeczywistości odrębne i rozłączne. Próbuje temu zaradzić tzw. „nowa retoryka” (new rhetoric).

1.3.1. Specyfika „nowej retoryki”

Podstawy „nowej retoryki” stworzyli Ch. Perelman i L. Olbrechts-Tyteca. Ich La Nouvell Rhétorique.Traité została opublikowana w 1958, ale rzeczywisty wpływ na studia biblijne odnotowano po roku 1969, gdy ukazało się jej angielskie tłumaczenie ^[19]. Już sama nazwa – New Rhetoric - sugeruje, że ich retoryka ożywia klasyczną myśl Arystotelesa, podejmując na nowo kwestię perswazji i jej środków. „Nowa retoryka” jest teorią argumentacji, która zajmuje się strategiami argumentacyjnymi, by dzięki nim wywołać bądź też osłabić czy wzmocnić przylgnięcie odbiorców do tez prezentowanych przez autora ^[20]. Musi on uwzględniać nie tylko swoją pozycję nadawcy, określaną przez intencje, jakie ma wobec słuchaczy, przez wartości, którymi się kieruje, wreszcie przez narzędzia retoryczne, jakimi dysponuje. W istocie bowiem argumentacja powinna być ukierunkowana pragmatycznie. Jeśli więc autor chce wywołać odpowiednią reakcję słuchaczy, musi mieć na uwadze również ich sytuację: ich oczekiwania, stosunek do mówiącego, wartości przez nich wyznawane, ich gotowość do współpracy itp. „Nowa retoryka” kładzie zatem nacisk na odbiór tekstu przez odbiorców, a tym samym na ich wpływ na kształt tego tekstu w jego aspekcie praktycznego dowodzenia ^[21]. 

1.3.2. Problem metodologii „nowej retoryki” w studiach biblijnych

Ze wszystkich postaci analizy retorycznej metoda „nowej retoryki” pozostaje najmniej doprecyzowana. Badane przez nią techniki perswazyjne, obecne w tekście, stają się podstawą do dyskusji nad jego orędziem i wpływem, jaki wywiera na swoich adresatów. Zainteresowanie wzajemnymi powiązaniami między autorem, tekstem i odbiorcą sytuują tę postać krytyki retorycznej pomiędzy krytyką historyczną a krytyką formy ^[22].

Nowa retoryka wykracza jednak poza analizy historyczne i stylistyczne. Badanie sytuacji argumentacyjnej, ze szczególnym uwzględnieniem roli odbiorcy, czyni z krytyki retorycznej metodę eklektyczną ^[23]. Nowa retoryka łączy w sobie różne elementy krytyki literackiej, semiotykę, lingwistykę tekstu, krytykę reader-response, socjologię i teorię aktów mowy. Tym trudniej więc o kategoryzację „nowej retoryki”, która okazuje się być studium interdyscyplinarnym.

Pytając o warunki efetywnej komunikacji, „nowa retoryka” jest zorientowana na odbiorcę i jego relację do tekstu ^[24]. Stąd też istnieje konieczność ustalenia sytuacji słuchaczy, która przyczyni się do określonej formy i treści tekstu, będącego elementem startegii perswazyjnej przyjętej przez autora. Ustalenie tożsamości uczestników komunikacji musi prowadzić do rozpoznania ich oczekiwań i problemów, którymi żyją, wartości, które wyznają, więzi, jakie zachodzą między nimi. Ważną sprawą jest również sposób, w jaki jest odbierany mówca przez swoich słuchaczy, jaką zajmuje wśród nich pozycję, jaką reakcję wzbudzają jego wcześniejsze interwencje. Świadomość tych uwarunkowań musi wpisywać się w kompetencję komunikacyjną autora, który wybierając odpowiednie środki argumentacyjne, stara się przekonać słuchaczy do swoich idei i zmotywować ich do określonego działania.

1.3.3. Wykorzystanie potencjału interpretacyjnego „nowej retoryki”

Zastrzeżenia wobec „nowej retoryki” na polu biblijnym wynikają w znacznym stopniu z braku ustalonej przez nią metody interpretacyjnej. Uwag wysuwanych przez jej oponentów jest jednak więcej ^[25]. W zestawieniu jej z klasyczną retoryką pojawiają się głosy, iż neguje ona aspekty afektywne perswazji, zamykając się na walor czysto intelektualny argumentacji ^[26]. Również akcentowanie przez „nową retorykę” technik argumentacyjnych, zdaniem niektórych egzegetów ^[27], prowadzi do pomijania kompozycji tekstu jako elementu perswazji, świadomie konstruowanego przez autora. Wreszcie podnoszona jest kwestia natchnienia biblijnego, pomijana przez „nową retorykę” w dyskusji nad siłą argumentacyjną tekstów biblijnych. Natchnienie jako czynnik perswazji pozostaje wprawdzie niezwerbalizowane, ale to właśnie ono jest decydujące dla efektywności i witalności słowa Bożego ^[28].

Trzeba jednak podkreślić, iż wartość „nowej retoryki” jako narzędzia interpretacyjnego należy upatrywać w otwieraniu się tekstu biblijnego na aktualnego czytelnika. Pismo Święte jest tekstem perswazyjnym, przez co „nowa retoryka” pełni wobec niego funkcję „interperformatywną” ^[29]. Oddziaływanie tekstu biblijnego nie ogranicza się dzisiaj tylko do sfery intelektualnej (zdobycie konkretnej wiedzy) czy estetycznej (poddanie się jego stylistyce), na pierwszym miejscu jest pragmatyczne. Rekonstrukcja sytuacji retorycznej pierwotnych odbiorców wprowadza współczesnego czytelnika w - obecną w Biblii - komunikację historiozbawczą. Nabiera ona nowych znaczeń w sytuacji, która jest udziałem obecnego czytelnika. W tej perspektywie konieczne ze strony odbiorcy staje się zidentyfikowanie swojej własnej sytuacji egzystencjalnej, uświadomienie sobie własnych pytań i oczekiwań, przyznanie się do założeń, z jakimi przystępuje się do lektury. To wszystko modyfikuje odbiór perswazji płynącej z Bożego słowa, ale równocześnie otwiera czytelnika na moc performatywną tekstu, obecną w nim na stałe dzięki Bożemu Duchowi.

2. Analiza retoryczna w katechetycznej interpretacji Pisma Świętego

Papieska Komisja Biblijna podkreśla, iż ostatecznym celem katechezy biblijnej ma być „odkrycie zawartej w Biblii prawdy Bożej, pobudzającej (katechizowanych) do odpowiedzi, możliwie jak najbardziej wspaniałomyślnej, na orędzie Boga skierowane przez Jego Słowo do ludzkości” ^[30]. W tym kontekście analiza retoryczna, zainteresowana perswazyjnym wymiarem tekstu biblijnego, w szczególny sposób wychodzi naprzeciw temu postulatowi. Odkrywanie warstwy argumentacyjnej prowadzi bowiem do ustalenia odpowiedzi oczekiwanej przez odbiorców tekstu, nie tylko tych pierwotnych, ale również tych, którzy w akcie lektury nadają mu dzisiaj znaczenie. Jednak wykorzystanie analizy retorycznej na katechezie nie jest zbyt częste. Przyczyna jest złożona; upraszczając można by sprowadzić ją do dwóch kwestii. Pierwsza to brak ze strony uczniów umiejętności literackiej analizy tekstów, co stanowi pochodną schematycznego, mechanicznego i zorientowanego na testy nauczania języka polskiego w szkołach. Drugi powód dotyczy już samej katechetycznej interpretacji tekstów biblijnych, która nierzadko nie wychodzi poza ogólnikowy i powierzchowny, a przy tym bardzo jednoznaczny i autorytatywnie narzucany wykład Biblii ^[31].

Niezależnie od tych trudności, nie można rezygnować z narzędzi egzegetycznych, które mogą przyczynić się do głębszej egzystencjalnie interpretacji Pisma Świętego na katechezie. By tak było, potrzeba najpierw ubiblijnić katechezę na poziomie ponadgimnazjalnym ^[32]. Dobór tekstów musi rzeczywiście wspierać katechizowanych w kształtowaniu ich tożsamości w rodzinie, Kościele i świecie. Odczytanie orędzia egzystencjalnego może dokonywać się na różne sposoby, chociażby przy wykorzystaniu analizy narracyjnej, która w sposób szczególny bazuje na współtworzeniu znaczenia tekstu przez jego czytelnika. Podobną rolę może odegrać analiza retoryczna, gdy dokona się pewnej adaptacji jej procedur badawczych do potrzeb katechezy. Prezentacja takich możliwości uwzględni różne postacie krytyki retorycznej.

2.1. Katecheza biblijna a retoryka klasyczna

Odwołanie się do retoryki klasycznej jest możliwe przede wszystkim przy analizie listów Pawłowych. Nie chodzi przy tym o sięganie do wszystkich elementów w strukturze retoryki antycznej, gdyż to wymagałoby odpowiedniego przygotowania teoretycznego. Zamiast więc dyskutować o abstrakcyjnej dla katechizowanych kompozycji antycznych listów czy też rozpoznawać nieznane im środki wyrazu, występujące w tych tekstach, należałoby sięgnąć po procedurę wypracowaną przez G.A. Kennedy’ego, a w szczególności po punkty dotyczące sytuacji retorycznej, problemu retorycznego i analizy środków retorycznych.

- Ustalenie „sytuacji retorycznej”. Przykładowo w Liście do Filemona sytuacja retoryczna zostałaby nakreślona przez odpowiedzi na następujące pytania: dlaczego Paweł napisał ten list; jakie dylematy przeżywał Filemon; jaki konflikt interesu mógł zachodzić między Pawłem, Filemonem i Onezymem? Odpowiedź może być udzielona w toku burzy mózgów ^[33];

- Podjęcie „problemu retorycznego” następuje przez ustalenie przedmiotu listu. W praktyce katechetycznej może się to przełożyć na próbę zatytułowania listu (alternatywne tytuły) albo też dopisania we wstępie do listu formalnej informacji o jego treści (zdanie niedokończone: W pierwszych słowach mego listu chciałbym uprzedzić kwestię, która jest dla mnie ważna...).

- Analiza „środków retorycznych”. Jej celem jest określenie, w jaki sposób środki retoryczne oddziałują na różne sfery: na rozum człowieka, jego wolę i uczucia. Sięgając np. po piramidę priorytetów, można od razu zaproponować uporządkowanie ich wg hierarchii ważności argumentacyjnej.

W podobny sposób można odnieść się do wielu innych tekstów św. Pawła, np. do problemu podziałów we wspólnocie korynckiej (1 Kor 1,10-4,21), kwestii posługiwania się charyzmatami (1 Kor 12-14), sposobu przeżywania wolności przez chrześcijan (Ga 5) itd. W krytyce retorycznej, zorientowanej klasycznie, podchodzi się jednak redukcyjnie do procesu perswazyjnego, gdyż nie podejmuje się pytania o reakcję słuchaczy na daną argumentację. Dlatego też na katechezie należałoby uwzględnić założenia „nowej retoryki”, o czym będzie mowa na końcu artykułu.

2.2. Katecheza biblijna a retoryka semicka

Podobnie jak w przypadku retoryki antycznej, również kompleksowe wykorzystanie retoryki semickiej na katechezie jest niemożliwe. Szereg jednak jej zasad może być z powodzeniem podjęte w katechetycznej interpretacji Biblii.

- Delimitacja jednostki literackiej.Określenie granic danej perykopy w oparciu o znaki formalne i treściowe jest o tyle ważne, że w przekładzie Biblii Tysiąclecia jedność wielu perykop jest rozbijana przez śródtytuły ^[34]. Dzięki opanowaniu sztuki delimitacji katechizowani zdobędą też umiejętność lektury kontekstualnej, która poszukuje znaczenia danego tekstu w jego kontekście.

- Rozpoznanie dominującego pola semantycznego. Ustalenie pól znaczeniowych występujących w analizowanym tekście pozwala na zorientowanie się w kluczowych dla niego problemach. Tym samym następuje wyselekcjonowanie słów kluczy, do których winna odwołać się analiza semantyczna ^[35].

- Analiza semantyczna przy wykorzystaniu konkordancji.Pogłębienie rozumienia danego słowa (wyrażenia) dokonuje się również poprzez odwołanie się do innych tekstów go wykorzystujących. W innym kontekście to samo słowo może otrzymać zupełnie nowe znaczenie ^[36].

- Analiza powtarzających się słów (wyrażeń).Charakterystyczne dla retoryki semickiej budowanie struktury przez układy równorzędne każe zwrócić uwagę również na sens powtarzających się w danym tekście sformułowań. Gdy dochodzi do powtórzenia materialnego, następuje wzmocnienie zawartego w nim orędzia. W przypadku jednak opozycji, trzeba ustalić, jaki element wyłamuje się ze schematu, a tym samym stanowi pewną nowość ^[37].

- Porównanie różnych przekładów tekstu biblijnego. Uwrażliwienie na treść orędzia zawartego w danym tekście może nastąpić poprzez zestawienie różnych propozycji jego przekładu. Wprawdzie brak odpowiedniego przygotowania filologicznego uniemożliwi katechizowanym rozstrzygnięcie, która lekcja jest właściwsza, lecz równocześnie lektura porównawcza przekładów uczuli ich na znaczenie tekstu, nie tylko w sensie treściowym, ale również formalnym (stylistycznym, literackim) ^[38].

2.3. Katecheza biblijna a „nowa retoryka”

„Nowa retoryka” jest postacią najbardziej interdyscyplinarną krytyki retorycznej. W katechezie jej wykorzystanie będzie w znacznym stopniu ograniczone, co nie znaczy, że mniej wartościowe. Zainteresowanie „nowej retoryki” odbiorcą i jego relacją do tekstu pozwala bowiem na pogłębienie rozumienia sytuacji argumentacyjnej, zdeterminowanej sytuacją odbiorców. Stąd też najmłodsze z podejść retorycznych jest o wiele bardziej historyczno-krytyczne niż ma to miejsce w przypadku retoryki klasycznej, skupionej na autorze i pochodzącej od niego perswazji. Ten aspekt komunikacji „nowa retoryka” widzi interaktywnie, w perspektywie adresatów wypowiedzi. W praktyce katechetycznej „nowa retoryka” przekłada się na kilka działań, które zostaną przywołane na przykładzie Listu do Filemona.

- Rekonstrukcja tła historycznego sytuacji retorycznej.Poznanie rzeczywistego położenia adresatów wymaga sięgnięcia poza sam tekst, by w ten sposób zdobyć obiektywne informacje na temat problemów, które stanowią przedmiot wypowiedzi. W przypadku Pawłowego listu będzie to kwestia niewolnictwa w Cesarstwie Rzymskim w I w. przed Chrystusem. Konieczne jest więc odwołanie się do historii czy socjologii.

- Rekonstrukcja sytuacji retorycznej wewnątrz tekstu. Po odtworzeniu tła historycznego należy przejść do sytuacji obecnej wewnątrz tekstu. W pewnym stopniu cechuje ją subiektywizm, gdyż została ona ukształtowana przez autora. Również aktualne jej odczytanie jest obciążone pewną dozą subiektywizmu. Mimo to zrozumienie pozycji podmiotów będących w komunikacji ze sobą obiektywizuje ustalone wcześniej tło historyczne. Z tego też powodu problem niewolnictwa wyłaniający się z Pawłowego listu musi być sytuowany w kontekście zdobytych wcześniej informacji ^[39].

- Ustalenie relacji między podmiotami połączonymi przez akt komunikacyjny.Subiektywizm tekstu nie jest wypaczeniem rzeczywistości, lecz tylko „oknem na świat”. Tekst otwiera nas na relację między autorem wypowiedzi i jego odbiorcami. Nie chodzi przy tym tylko o usystematyzowanie środków czy technik argumentacyjnych. Poprzez tekst trzeba bowiem dotrzeć do (1) wartości, które dzielą lub łączą podmioty komunikacji, poznać zachodzące między nimi (2) relacje (np. wrogości, przyjaźni, posłuszeństwa itd.) oraz (3) oczekiwania, jakie mają względem siebie. W przypadku Listu do Filemona wartości, relacje i oczekiwania będą ustalane między Pawłem i Filemonem. W rozpisywaniu tych punktów można posłużyć się znakami graficznymi (wektorami), za pomocą których zostaną opisane ich związki albo też sięgnąć do dwóch identycznych formularzy - zestawione dadzą wgląd w sytuację jednego i drugiego podmiotu ^[40].

- Ocena doboru środków argumentacyjnych.Po zapoznaniu się z sytuacją poszczególnych postaci komunikujących się ze sobą przechodzi się do oceny sposobu ich argumentacji. Celem jest nie tyle zestawienie repertorium retorycznego, ile raczej spojrzenie na argumenty w perspektywie ich finalności i skuteczności. W celu uchwycenia tej dynamiki perswazyjnej można sięgnąć po formularze ewaluacyjne typu labirynt podejmowania decyzji czy też drzewko decyzyjne. Pozwolą one katechizowanym na uporządkowanie, obecnej w Pawłowym liście, argumentacji, a zarazem skłonią do określenia skutków przyjęcia jej przez Filemona. Ostatecznie katechizowani staną wobec problemu „otwartości” listu, który nic nie mówi o decyzji, jaką podjął Filemon. W ten sposób zajmą jego miejsce i ustosunkują się do listu Pawła.

- Wybór najlepszego rozwiązania.Ten ostatni moment przekłada się na różne działania aktywizujące: opowiadanie z perspektywy świadków zdarzenia (np. perspektywa Onezyma dotąd pomijanego); dokończenie historii poprzez uzupełnienie niedokończonych zdań, np. obawiam się, że..., mam nadzieję, że..., wątpię w to, że...); dylemat moralny - katechizowani zestawiają ze sobą argumentację Pawła i Filemona, dokonują oceny argumentów (nie tylko w relacji do zakładanych celów, ale również stojących za nimi wartości), wreszcie wskazują, które z nich są najsilniejsze. Wymienione trzy przykłady metod aktywizujących akcentują pragmatyczny charakter katechetycznej lektury Pisma świętego.

Cel katechezy biblijnej jest ściśle związany z finalnością zbawczą Pisma Świętego: wierzyć w Chrystusa, by mieć życie (por. J 20,31). W jego realizacji na katechezie pomocą służy w sposób szczególny krytyka retoryczna, która nie zatrzymuje się wyłącznie nad siłą perswazyjną tekstu biblijnego, ale odczytuje go w relacji do jego odbiorcy. Jest nim również aktualny czytelnik Bożego słowa, który ma okazję przeżyć w sobie jego żywotność i skuteczność.


ks. Wojciech Pikor
Katecheta 6/2008

dr teologii, kapłan diecezji pelplińskiej, adiunkt w Katedrze Ksiąg Prorockich (Instytut Nauk Biblijnych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II)

_____________________

Przypisy:

^[1] Jako ars bene dicendi retorykę definiuje Kwintylian w Institutio oratoria (por. M. Korolko, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 19982, s. 46-48).
^[2] Takie badania podejmował już Augustyn z Hippony (+430) czy Beda Czcigodny (+735). Historię studiów retorycznych nad Biblią od starożytności aż do czasów współczesnych przedstawiają sumarycznie D.F. Watson, A.J. Hauser, Rhetorical Criticism of the Bible. A Comprehensive Bibliography with Notes on History and Method, Leiden – New York – Köln 1994, BInterp 4, s. 101-109.
^[3] IBK I.B.1. W artykule wykorzystano polski przekład R. Rubinkiewicza: Interpretacja Biblii w Kościele. Dokument Papieskiej Komisji Biblijnej z komentarzem biblistów polskich, R. Rubinkiewicz (red.), Warszawa 1999, RSB 4, s. 24-100.
^[4] W prezentowanych dalej elementach retoryki klasycznej wykorzystano opracowanie M. Korolki, Sztuka retoryki…, dz. cyt., s. 50-57, 82-101.
^[5] C.C. Black, Rhetorical Criticism, w: Hearing the New Testament. Stategies for Interpretation, J.B. Green (red.), Grand Rapids 1995, s. 261.
^[6] Punktem granicznym jest referat H.D. Betza The Litarary Composition and Function of Paul’s Letter to the Galatians, zaprezentowany w “Studiorum Novi Testamenti Societas” w 1974 roku, opublikowany w NTS 21 (1975), s. 353-179. Równolegle badania nad retoryką listów Pawłowych, opierając się na antycznych wypowiedziach perswazyjnych, prowadził W. Wuellner, Paul’s Rhetoric of Argumentation in Romans. An Alternative to the Donfried-Karris Debate Over Romans, CBQ 38 (1976), s. 330-351; Greek Rhetoric and Pauline Argumentation, w: Fs.R.M. Grant, Early Christian Literature and the Classical Intellectual Tradition, Paris 1979, Theologie historique 53, s. 177-188.
^[7] Należy jednak wspomnieć artykuł W. Wuellnera, Where Is Rhetorical Criticism Taking Us?, CBQ 49 (1987), s. 448-563. Podejmuje on krytyczną refleksję nad metodologią analizy retorycznej, stawiając zarazem pytania o jej przyszłość w egzegezie biblijnej. Jego odpowiedź to theologia rhetorica jako owoc „nowej retoryki”, bardziej interdyscyplinarna, bardziej zainteresowana dyskursem w jego kontekście społecznym, bardziej zorientowana na wypowiedź jako dynamiczny proces komunikacyjny, a nie statyczny system retoryczny (s. 460-463).
^[8] G.A. Kennedy, New Testament Interpretation Through Rhetorical Criticism, Chapel Hill 1984 (szczególnie s. 33-38).
^[9] Miało to miejsce podczas wystąpienia na posiedzeniu Society of Biblical Literature. Tekst został opublikowany rok później: Form Criticism and Beyond, JBL 88 (1969), s. 1-18.
^[10] J. Muilenburg, Form Criticism and Beyond, art. cyt., s. 8.
^[11] Historię odkrywania zasad leżących u podstaw kompozycji semickich przedstawia R. Meynet, L’analisi retorica, Brescia 1992, Biblioteca biblica 8, s. 21-139.
^[12] R. Meynet, Wprowadzenie do hebrajskiej retoryki biblijnej, Kraków 2001, Myśl teologiczna 30, s. 183-188.
^[13] Por. R. Meynet, L’analisi retorica, dz. cyt., s. 251-255.
^[14] Poszczególne poziomy tekstu, wychodząc od najmniejszych do największych, analiza retoryczna określa następującymi terminami: wyraz – człon – segment – urywek – część – fragment – sekwencja – rozdział – książka. Człon składa się z grupy „wyrazów”; segment zawiera jeden, dwa lub trzy człony; urywek zawiera jeden, dwa lub trzy segmenty; i tak dalej aż do książki, która składa się z jednego lub wielu rozdziałów.
^[15] R. Meynet, L’analisi retorica, dz. cyt., s. 254.
^[16] P. Bovati, R. Meynet, Il libro del profeta Amos, Roma 1995, Retorica biblica 2, (oryg. franc. 1994).
^[17] Jest to w pewnym sensie procedura jak najbardziej retoryczna, nazywana w retoryce antycznej sýnkrisis, przez rabinów określana mianem „zasady równoznaczności” (gezerah shawah); por. D. Munoz León, Egzegeza rabinacka, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, W.R. Farmer (red.), Warszawa 20012, s. 40-41.
^[18] R. Meynet, Język biblijnych przypowieści, Kraków 2005, Myśl teologiczna 51, s. 75.
^[19] Ch. Perelman, L. Olbrechts-Tyteca, The New Rhetoric. A Treatise on Argumentation, Notre Dame 1969.
^[20] T.A. Lenchak, „Choose Life!” A Rhetorical-Crtitical Investigation of Deuteronomy 28,69–30,20, Roma 1993,AnBib 129, s. 50.
^[21] C.C. Black, Rhetorical Criticism, art. cyt., s. 274.
^[22] Tamże, s. 264.
^[23] D.H. Howard, Rhetorical Criticism in Old Testament Studies, „Bulletin for Biblical Research” 4 (1994), s. 93; por. D.F. Watson, A.J. Hauser, Rhetorical Criticism of the Bible..., dz. cyt., s. 115.
^[24] Y. Gitay, Rhetorical Criticism, w: To each Its Own Meaning. An Introduction to Biblical Criticism and Their Application, s. 136.
^[25] Interesujące jest, że dokument Papieskiej Komisji Biblijnej wprost nie krytykuje „nowej retoryki”, lecz czyni to dopiero w podsumowaniu, gdy ocenia różne podejścia retoryczne w egzegezie. Z tych zastrzeżeń jedyne, co można by odnieść do „nowej retoryki”, dotyczy jej synchronicznego spojrzenia na tekst biblijny, przez co nie można jej uznać za „metodę niezależną i wystarczającą samą w sobie” (IBK I.B.1).
^[26] T.A. Lenchak, „Choose Life!”..., dz. cyt., s. 53.
^[27] Wymienia ich T.A. Lenchak, „Choose Life!”..., dz. cyt., s. 53, przypis 72.
^[28] A.M. Artola, Los nuevos métodos de exégesis y la comprensión de la Inspiración bíblica, w: Scrittura Ispirata. Atti del Simposio internazionale promosso dall’Ateneo Pontificio „Regina Apostolorum”, A. Izquierdo (red.), Citta del Vaticano 2002, Atti e documenti 16, s. 143-146.
^[29] A. Pitta, Nuovi metodi di analisi letteraria, s. 152.
^[30] IBK IV.C.3.
^[31] Taki zarzut, jeśli chodzi o interpretację Pisma Świętego, stawia T. Bartoś Janowi Pawłowi II, nazywając jego lekturę Ewangelii „etyką kodeksową”. Postawienie takiego zarzutu polskiemu Papieżowi jest absurdalne, ale kto wie, czy nie oddaje pewnej sytuacji panującej w katechezie biblijnej w Polsce (por. polemikę A. Bonieckiego z poglądami T. Bartosia, przedstawionymi w jego książce Jan Paweł II. Analiza krytyczna; polemika została opublikowana w „Tygodniku Powszechnym” 2008, nr 8, s. 11).
^[32] W. Pikor, Hemeneutyka biblijna na katechezie. Interpretacja Pisma Świętego na przykładzie wybranych podręczników do nauczania religii, „Katecheta” 51 (2007), nr 9, s. 19-20.
^[33] Opis sygnalizowanych dalej kursywą metod aktywizujących można znaleźć w: Vademecum katechety. Metody aktywizujące, Z. Barciński (red.), Kraków – Lublin 2006.
^[34] Perykopa o młodzieńcu pytającym się o sposób osiągnięcia życia wiecznego wg BT zawiera się w Mk 10,17-22, ale w rzeczywistości obejmuje ona jeszcze dwa fragmenty wydzielone przez BT: 10,23-27 i 10,28-31.
^[35] Mowa Jezusa z Mt 18 dostarcza słów, które wpisują się w pole znaczeniowe „dziecka” i „brata”. W jednym i w drugim przypadku, opierając się na ustalonych słowach i wyrażeniach, można zaproponować definicję dziecięctwa Bożego i braterstwa.
^[36] W Mt 18 powraca wielokrotnie wezwanie do „przebaczenia” (ww. 21.22.35). Już to wymaga łącznej lektury tych tekstów: stała dyspozycja do przebaczenia bratu z ww. 21.22 jest w istocie wynikiem postawy wewnętrznej, gdyż przebaczenie ma dokonywać się „z serca” (w. 35). Poszerzenie znaczenia tej czynności następuje przez przywołanie wezwania do przebaczenia z rozdz. 6, w którym ludzkie przebaczenie zostaje jeszcze wyraźniej skorelowane z przebaczeniem ze strony Boga (ww. 12.14.15).
^[37] Przykładem może być analiza hymnu o stworzeniu z Rdz 1. W tekście tym powraca, na zasadzie refrenu, wiele wyrażeń. Samo zauważenie tego fenomenu stanowi już ważny krok w kierunku właściwej jego interpretacji jako tekstu poetyckiego. Dla teologii tekstu ważne będzie również zwrócenie uwagi na fakt, że nie wszystkie powtórzenia są pełne. I tak dzień siódmy wyłamuje się ze schematu kreacyjnego, dzięki czemu zostaje wyeksponowana jego szczególna pozycja wśród siedmiu dni. Dalej opis stworzenia człowieka w dniu szóstym otrzymuje znacznie szerszą perspektywę w punkcie decyzyjnym, przez co zostaje wyakcentowana szczególna relacja człowieka do Boga i do stworzenia. Wreszcie powracająca w kolejnych dniach ocena: „Bóg widział, że było dobre” to, co uczynił (ww. 12.18.21.25), całemu stworzeniu (łącznie już z człowiekiem), otrzymuje notę: „Bóg widział, że wszystko, co uczynił, było bardzo dobre” (w. 31), co podkreśla piękno różnorodności wzajemnie zharmonizowanej wewnątrz stworzenia.
^[38] Przykładem może być porównanie tłumaczenia Jezusowych błogosławieństw z Mt 5,3-12 w Biblii Tysiąclecia i w Biblii Paulistów. Ich konfrontacja uwrażliwia na sens bycia „błogosławionym”, jak również może odkryć głębię znaczeniową kolejnych postaw określanych tym terminem. Piękno języka literackiego widać jeszcze bardziej w tłumaczeniach osób nie będących biblistami - przekład Psałterza dokonany przez R. Brandstaettera, bazujący na tekście hebrajskim.
^[39] Dotyczy to chociażby zrozumienia, w świetle prawa rzymskiego, konieczności odesłania przez Pawła Onezyma (w. 12) czy też uchwycenia powodów, dla których Paweł był gotów wynagrodzić finansowo straty poniesione przez Filemona (ww. 18-19).
^[40] Takim formularzem może być gwiazda, której ramiona posłużą do zapisania odpowiedzi na pytania: w co wierzy dana postać; jakie wartości uznaje; jakie nosi w sobie pragnienia; czego się obawia; jaki jest jej stosunek do rozmówcy.